सोयाबीन बाजार भाव गेल्या दोन वर्षांपासून सोयाबीनचे दर बाजारात कमी होत आहेत. शेतकऱ्यांना हमीभावापेक्षा कमी दर मिळत असल्याने त्यांची चिंता वाढली आहे. चांगला दर मिळेल, या आशेने सोयाबीनची लागवड करण्यात येत असली तरी बाजारात हमीभावापेक्षाही कमी दर मिळत आहेत. या हंगामात सोयाबीनची लागवड केल्यानंतर शेतकऱ्यांना बाजारातील स्थितीबाबत प्रश्न पडला आहे. याच पार्श्वभूमीवर आजच्या लेखात सोयाबीन बाजाराची सविस्तर माहिती देणार आहोत.
भारतातील सोयाबीन उत्पादनाची आकडेवारी
भारत हा जगातील एक प्रमुख सोयाबीन उत्पादक देश आहे. देशातील एकूण सोयाबीन उत्पादनात वाढ होत असली तरी दर कमी होत आहेत. सोयाबीनच्या उत्पादनाची आकडेवारी पाहिल्यास मागील काही वर्षांत उत्पादनात लक्षणीय वाढ झाली आहे.
सोयाबीनच्या दराचे गणित
सोयाबीनचे दर आंतरराष्ट्रीय बाजारावर आणि देशांतर्गत मागणी-पुरवठ्यावर अवलंबून असतात. जागतिक पातळीवर सोयाबीनची उपलब्धता वाढल्याने दरात घसरण होत आहे. आयात-निर्यात दरम्यान किंमतीतील बदलही या दरावर प्रभाव टाकतात.
एमएसपी वाढवूनही लाभ मिळतोय का?
सरकारने हमीभाव (MSP) वाढवला असला तरी शेतकऱ्यांना अपेक्षित फायदा मिळत नाही. हमीभावापेक्षा कमी दर मिळत असल्याने शेतकरी असमाधानी आहेत. शेतकऱ्यांना या दराचा संपूर्ण लाभ मिळवण्यासाठी अधिक उपाययोजना करण्याची आवश्यकता आहे.
सोयाबीनचे दर कमी असण्याची कारणे
सोयाबीनच्या दरातील घसरणीची काही कारणे खालीलप्रमाणे आहेत:
- जागतिक पातळीवर सोयाबीन उत्पादन वाढलेले आहे.
- देशांतर्गत मागणीपेक्षा अधिक उत्पादन झाल्याने पुरवठा वाढला आहे.
- निर्यातीमध्ये घट झाल्याने दर कमी झाले आहेत.
राज्यातील प्रमुख बाजार समित्यांतील आठवड्याभरातील दर
राज्यातील प्रमुख बाजार समित्यांमध्ये गेल्या आठवड्यात सोयाबीनला हमीभावापेक्षा कमी दर मिळाला आहे. शेतकऱ्यांना दर कमी मिळाल्याने त्यांच्यात नाराजी आहे.
हे पण वाचा:
सुप्रीम कोर्टाचा ईव्हीएम विरोधातील याचिकेला नकार
नोव्हेंबर-डिसेंबरमधील संभाव्य दर
तज्ञांच्या मते, नोव्हेंबर आणि डिसेंबर महिन्यात सोयाबीनचे दर स्थिर राहण्याची शक्यता आहे. दरात मोठ्या वाढीची अपेक्षा नसल्यामुळे शेतकऱ्यांनी आपली रणनीती विचारपूर्वक ठरवावी, असा सल्ला दिला जात आहे.
भारतातील सोयाबीन उत्पादनाची स्थिती: मध्यप्रदेश आणि महाराष्ट्र आघाडीवर
भारतामध्ये सोयाबीनचे उत्पादन वर्षानुवर्षे वाढत असून, हे एक प्रमुख खरीप पीक आहे. सध्या भारतात दरवर्षी साधारणपणे १२ दशलक्ष टन सोयाबीनचे उत्पादन होते. सोयाबीन उत्पादनात आघाडीवर असलेल्या राज्यांमध्ये मध्यप्रदेश, महाराष्ट्र, आणि राजस्थान यांचा समावेश आहे.
राज्यवार सोयाबीन उत्पादनाची आकडेवारी
मध्यप्रदेश
भारत सरकारच्या ताज्या आकडेवारीनुसार, मध्यप्रदेश सोयाबीन उत्पादनात आघाडीवर असून, राज्यात ५.४७ दशलक्ष टन उत्पादन होते. देशाच्या एकूण सोयाबीन उत्पादनात मध्यप्रदेशचा वाटा ४१.९२% इतका आहे.
महाराष्ट्र
महाराष्ट्रात दरवर्षी सुमारे ५.२३ दशलक्ष टन सोयाबीनचे उत्पादन होते. देशाच्या एकूण उत्पादनात महाराष्ट्राचा वाटा ४०.०१% आहे, आणि त्यामुळे महाराष्ट्र दुसऱ्या क्रमांकावर आहे.
राजस्थान
राजस्थान राज्यात १.१७ दशलक्ष टन सोयाबीनचे उत्पादन होते. देशाच्या एकूण उत्पादनात राजस्थानचा वाटा ८.९६% आहे, आणि हे राज्य तिसऱ्या क्रमांकावर आहे.
उत्पादनात घट आणि मागील वर्षाचे परिप्रेक्ष्य
गेल्या दोन वर्षांत सोयाबीन उत्पादनात घट झाल्याने मध्यप्रदेश मागे पडला होता. मात्र, २०२२-२३ या वर्षात महाराष्ट्राने ५.४७ दशलक्ष टन उत्पादनासह देशाच्या एकूण उत्पादनात ४२.१२% योगदान दिले, ज्यामुळे महाराष्ट्र पहिल्या क्रमांकावर पोहोचला. मध्यप्रदेश, ५.३९ दशलक्ष टन उत्पादनासह, या काळात दुसऱ्या क्रमांकावर होता.
वरील आकडेवारीनुसार, महाराष्ट्र आणि मध्यप्रदेश हे दोन्ही राज्य सोयाबीन उत्पादनात आघाडीवर असून, देशातील एकूण उत्पादनात महत्त्वाची भूमिका बजावत आहेत.
सोयाबीनच्या दरांचे गणित: उत्पादन खर्च आणि बाजारातील किंमत
कमिशन फॉर एग्रीकल्चरल कॉस्ट एंड प्राइसेस (CACP) च्या अहवालानुसार, सोयाबीनच्या उत्पादन खर्चाची किंमत सुमारे ₹3,261 प्रति क्विंटल आहे. तथापि, बाजारात सोयाबीन सध्या ₹3,500 ते ₹4,000 प्रति क्विंटल दराने विकले जात आहे. सोयाबीन प्रोसेसर्स असोसिएशन ऑफ इंडिया (SOPA) च्या आकडेवारीनुसार, २०१३-१४ मध्ये सोयाबीनची सरासरी किंमत ₹3,823 प्रति क्विंटल होती, जी आजही जवळपास तशीच आहे. शेतकरी याबाबत नाराजी व्यक्त करत आहेत, कारण दहा वर्षांपूर्वीचा भाव अजूनही कायम आहे, ज्यामुळे सरकारच्या धोरणांवर प्रश्नचिन्ह उपस्थित होत आहे.
हमीभाव आणि शेतकऱ्यांची असमाधानता
सरकारने सोयाबीनचा हमीभाव गेल्या वर्षाच्या तुलनेत ₹295 ने वाढवून ₹4,882 प्रति क्विंटल केला आहे, जो मागील वर्षी ₹4,600 होता. तरीदेखील, मंडईमध्ये शेतकऱ्यांना हमीभावाइतका दर मिळत नाही. गतवर्षी सोयाबीनचे लिलाव ₹4,800 पेक्षा जास्त दराने झाले होते, मात्र सध्याच्या बाजारभावात हळूहळू घसरण झाली असून सध्या सोयाबीन ₹4,300 ते ₹4,500 प्रति क्विंटल दराने विकले जात आहे.
सोयाबीनच्या दरातील घसरणीची कारणे
सोयाबीनच्या दरात घट होण्यामागील प्रमुख कारण म्हणजे देशात सोयाबीन तेलाचा मोठा साठा आहे. तसेच, परदेशात सोयाबीनच्या किमती कमी असल्याने स्थानिक बाजारात मागणीत घट होत आहे, ज्यामुळे सोयाबीनच्या दरात वाढ होत नाही.
सोयाबीनच्या दरातील घसरण: परदेशी बाजारपेठेचा परिणाम
परदेशातून मोठ्या प्रमाणात तेलाची आयात केल्यामुळे भारतात स्थानिक सोयाबीनचे दर कमी राहिले आहेत. तसेच, सोयाबीनचे दर आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेवर अवलंबून असतात. परदेशात सोयाबीनच्या किमतीतील चढ-उतारामुळे भारतीय बाजारपेठेतही सोयाबीनच्या दरांवर प्रभाव पडतो. परदेशात सोयाबीनच्या कमी किमती आणि तेलाच्या भरीव साठ्यामुळे भारतीय बाजारात सोयाबीनच्या दरात वाढ होत नाही. सरकारने सोया तेल आणि सोयाबीन मोफत आयात करण्याचा निर्णय घेतला असून, यामुळे भारतीय शेतकऱ्यांना सोयाबीनला योग्य भाव मिळत नाही.
सोयाबीनच्या वायदे व्यवहारावर बंदी: शेतकऱ्यांचे नुकसान
भारतात सध्या सोयाबीनच्या वायदे व्यवहारावर बंदी आहे, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना बाजारात सोयाबीनचे दर वाढण्याची अपेक्षा नाही. व्यापाऱ्यांच्या मते, आंतरराष्ट्रीय बाजारात सोयाबीनच्या किमतीत वाढ आणि घट दोन्ही आहे, मात्र भारतीय बाजारपेठेत दर कमीच आहेत.
राज्यातील प्रमुख बाजार समित्यांतील सोयाबीनचे दर
या आठवड्यात राज्यातील प्रमुख बाजार समित्यांमधील सोयाबीनचे दर खालीलप्रमाणे राहिले आहेत:
- लातूर बाजार समिती: ₹4,395 प्रति क्विंटल (सर्वाधिक दर)
- इंदोर बाजार समिती: ₹4,268 प्रति क्विंटल (कमी दर)
- अकोला बाजार समिती: ₹4,223 प्रति क्विंटल
- अमरावती बाजार समिती: ₹4,395 प्रति क्विंटल
- वाशिम बाजार समिती: ₹4,253 प्रति क्विंटल
नोव्हेंबर-दिसेंबर २०२४ आणि पुढील महिन्यांतील सोयाबीनचे अपेक्षित दर
सोयाबीनचा हंगाम या महिन्यातून सुरू झाला आहे. कृषी विद्यापीठाने जाहीर केलेल्या अंदाजानुसार, सोयाबीनचे दर पुढीलप्रमाणे राहण्याची शक्यता आहे:
- नोव्हेंबर २०२४: ₹4,283 प्रति क्विंटल
- डिसेंबर २०२४: ₹4,417 प्रति क्विंटल
- जानेवारी २०२५: ₹4,551 प्रति क्विंटल
- फेब्रुवारी २०२५: ₹4,535 प्रति क्विंटल
सोयाबीनच्या दरावरील अस्थिरतेमुळे शेतकरी चिंतेत असून, पुढील महिन्यांत भाव स्थिर राहतील का, याकडे त्यांचे लक्ष लागले आहे.
नोव्हेंबर आणि डिसेंबर महिन्यात सोयाबीनचे भाव
नोव्हेंबर आणि डिसेंबर महिन्यांत सोयाबीनच्या दरात सुधारणा होण्याची फारशी शक्यता सध्या दिसत नाही. केंद्र सरकारकडून मात्र सोयाबीनच्या बाजारभावात वाढ होण्यासाठी प्रयत्न सुरू आहेत. मुंबईतील एका सभेदरम्यान केंद्रीय गृहमंत्री अमित शहा यांनी आश्वासन दिले की, सोयाबीनच्या दरात सुधारणा कशी करता येईल, यासाठी ते प्रयत्नशील आहेत. त्यांनी म्हटले आहे की, सोयाबीनला हमीभाव 6,000 रुपये प्रति क्विंटलपर्यंत नेण्यासाठी सरकार काम करत आहे.
परंतु शेतकऱ्यांच्या मनात प्रश्न आहे – हा हमीभाव फक्त कागदावरच राहणार का, की प्रत्यक्षात सोयाबीनला हा दर मिळेल? आपल्या प्रतिक्रियांसाठी, कमेंट बॉक्समध्ये आपले मत जरूर नोंदवा.
शासकीय माहिती आणि योजना WhatsApp ग्रुप⚡जॉईन करा!